Interview met Kerkenvisiecoaches Jasper van Deurzen en Alwin Kaashoek
De term kerkenvisie wordt inmiddels breed gehanteerd en er wordt veel over geschreven. Daardoor zou zomaar de indruk kunnen ontstaan dat een kerkenvisie vast omlijnd is en dat ze met een standaardmethode op te leveren is. Niets is minder waar. Kerkenvisies zijn niet standaard. Dat is ook logisch omdat de opgaven sterk verschillen. Gelukkig zijn er twee gespecialiseerde Kerkenvisiecoaches Jasper van Deurzen en Alwin Kaashoek. Ze vertellen over de rol die zij hebben en de praktijkvragen die ze tegen komen.
Dat maakt het coachen van Kerkenvisies niet alleen zinvol maar ook leuk.
De procescoach en het maatwerk
Alwin Kaashoek is vanaf dat hij heel jong was al gefascineerd door gebouwen en hoe je die zou kunnen veranderen. “Vanuit mijn religieuze achtergrond zijn kerken daar in de loop van de tijd een belangrijk onderdeel van geworden. In 2018 heb ik twee gemeentes begeleid bij het opstellen van een kerkenvisie. Vanaf dat moment ben ik ook procescoach kerkenvisies geworden voor het programma Toekomst Religieus Erfgoed. Het leuke is dat ik daardoor de ene keer aan de kant van de gemeente zit en de andere keer aan de kant van de kerken.
Jasper van Deurzen vult aan. “Het programma Toekomst Religieus Erfgoed kijkt wie van ons beiden het beste past. Als men bij mij uitkomt begin ik meestal met een telefoongesprek waarbij de vragensteller de vraag kort mondeling aan mij toelicht. Vervolgens maken we een afspraak. Dan kan een online dan wel live gesprek zijn. Ter voorbereiding stuurt de vraagsteller mij achtergrondinformatie zodat ik me kan inlezen. Meestal doe ik aanvullend nog wat research om het beeld te completeren”.
Wat meespeelt, vertelt Alwin, is het religieuze landschap, de aantallen, soort en type gebouwen, de lokale cultuur en het politieke landschap. Hierdoor is iedere kerkenvisie weer heel anders, terwijl de aanleiding vaak vergelijkbaar is. “Het vraagt om maatwerk, iedere keer weer” vult Jasper aan. Alwin: "Als procescoach richt je je in principe op het proces om te komen tot een kerkenvisie. Omdat dit proces echter mede zo afhankelijk is van de lokale situatie, raakt de procescoaching bijna altijd ook aan de inhoud. Dat maakt het coachen van Kerkenvisies niet alleen zinvol maar ook leuk".
Verschillende vragen
De aard van de vragen blijkt nogal te verschillen vertelt Jasper. “ Soms heel concreet als men denkt al wat verder in het proces te zijn, zoals: Op welke manier kunnen we de resultaten uit de kerkenvisie het beste presenteren aan de verschillende partijen? Of men vraagt; Welke beslispunten uit de kerkenvisie leg ik voor aan het college of de gemeenteraad?”. "De laatste tijd merk ik, vertelt Alwin, een geleidelijke verschuiving in de vragen die ik voorgelegd krijg. Van ‘vragen over de totstandkoming van de kerkenvisie’ naar ‘vragen over het vervolg’. Een recent voorbeeld; Vorig jaar is de kerkenvisie opgeleverd en vastgesteld door de gemeenteraad maar nu worstel ik met de vraag hoe ik nu verder moet”.
Vaak gaan de vragen ook over de omvang van de op te stellen kerkenvisie. Is die beperkt tot alleen de monumentale kerkgebouwen in de gemeente? Doen de gebouwen die jonger zijn dan 1965 ook mee? Mogen moskeeën, tempels en synagogen ook worden opgenomen? “Uiteindelijk is dit aan de gemeente zelf, beantwoord Alwin, maar in de meeste gevallen raad ik aan om alle gebedshuizen in de gemeente mee te nemen in het proces, monument of niet, oud en jong, en alle denominaties”.
"...als het alleen bij ‘een visie in een la of op een bureau’ blijft, wat is dan de waarde?“
Stappen
De decentralisatieuitkering is in mijn ogen een heel effectief instrument geweest om het denken over de toekomst van de kerkgebouwen in gang te zetten, vervolgt Alwin. “Dat het opleveren van een kerkenvisie pas de eerste stap is in een proces wordt echter niet altijd beseft. De totstandkoming van een kerkenvisie is een grote belangrijke stap, maar wel de eerste stap.”
Jasper: In 2017 en 2018 heb ik een parochie mogen helpen bij hun kerkenvisie. Dat was nog voor de decentralisatieuitkering. Maar het proces loopt daar nog steeds. Dit voorbeeld toont mijns inziens aan dat kerkenvisie trajecten ook na oplevering van een visie nog doorlopen en dat is maar goed ook. Want als het alleen bij ‘een visie in een la of op een bureau’ blijft, wat is dan de waarde?“
Logisch dus lijkt het dat er steeds meer vragen aan Alwin en Jasper zijn over het vervolg? “Erfgoedmedewerkers bij gemeentes hebben maar beperkt uren die ze kunnen besteden aan de kerkgebouwen, vertelt Alwin. “Als een ambtenaar de weg naar de Kerkenvisiecoaches weet te vinden dan kan de coach de noodzakelijke aanvulling in kennis en praktische antwoorden zijn om een kerkenvisietraject verder te helpen door prioriteiten bijvoorbeeld te bepalen. Ook kan de coach zorgen dat het draagvlak bij de verschillende stakeholders een belangrijk aandachtpunt blijft. Het coachingsgesprek gaat dan over hoe je die stakeholders op een reële manier betrekt. In het gesprek staat de vraagsteller met zijn of haar vragen centraal.
Oplossingsgericht
“Meestal gebruiken we het eerste deel van het gesprek om de vraagstelling goed scherp te krijgen voordat we beginnen aan de beantwoording” vertelt Jasper. Niet zelden leidt dit ertoe dat de vragensteller zelf al (deels) met de antwoorden komt. Het tweede deel van het gesprek concentreert zich meer op antwoorden en oplossingen. De aard van de vragen die ik tegen kom maakt dat we in dit stadium meestal praten in termen van scenario’s of oplossingsrichtingen. Door alternatieven naast elkaar te zetten, voors en tegens af te wegen, ontstaat vanzelf perspectief. Aan het einde van het gesprek vatten we het gesprek samen en kijken we naar het vervolg. Als er behoefte is aan één of meerdere vervolggesprekken dan kan dat. Ook als die weer wat verder in de tijd liggen.
Iedereen om tafel
Alwin: “Wat ook nog leuk is om te vertellen is dat voor de betrokken ambtenaren het opstellen van een kerkenvisie nog best spannend kan zijn. Zoals de ambtelijke wereld voor de kerken vaak abstract is, geldt dat zeker ook andersom voor de ambtenaren die geen religieuze achtergrond hebben. Hoe zitten de kerkgemeenschappen in elkaar? Wie beslist over wat? Wat mag er wel en wat mag er niet? Waar bevind zich deze kerk in het kerkenlandschap’. Om dat inzichtelijk te maken, heb ik een kerkenstamboom ontwikkeld met daarin de ontstaansgeschiedenis van al die genootschappen in Nederland”.
Jasper: En andersom helpen we de kerkbesturen, vaak bestaan die uit vrijwilligers, om een visie te ontwikkelen en om in gesprek te komen, als ze dat nog niet zijn, met ambtenaren, andere kerken en belangenverenigingen. Idealiter zit ‘iedereen om tafel’. Als ‘externe’ kan je daarin vastgeroeste lokale patronen doorbreken indien nodig”.
Wij als procescoaches hebben gelukkig een goed overzicht van al die verschillende visies en de ervaring wat werkt en wat niet.
Afspraken
Zeker richting de uiteindelijke vaststelling van een Kerkenvisie komen er vragen. Alwin: “Wat gaan we nu precies vaststellen?, “Wordt het een collegebesluit, moet de raad ook worden geïnformeerd?’ Uiteraard hangt ook dit weer af van de lokale situatie en datgene wat er uiteindelijk in de kerkenvisie komt te staan. In de praktijk zie ik dat er ook steeds vaker eerst een soort kadernota wordt opgesteld. Vervolgens wordt er in een tweede fase dan uitwerking gegeven aan die kadernota door een aantal inhoudelijke zaken uit te werken en vooral procesafspraken te maken over het contact tussen de gebouweigenaren en de gemeente”.
Het begrip Kerkenvisie blijkt heel goed ingeburgerd, maar dekt over het algemeen de lading niet. Het gaat namelijk niet alleen over de kerkgebouwen, bovendien is het vaak de vraag of het wel een ‘visie’ is. Bijna altijd bevat het document een deel inventarisatie van de gebouwen en de problematiek. Hiermee is er regelmatig voor het eerst goed inzicht in wat er aan kerken of religieus erfgoed is, in een gemeente. En daarmee komen we weer bij het begin: Iedere kerkenvisie is anders. Wij als procescoaches hebben gelukkig een goed overzicht van al die verschillende visies en de ervaring wat werkt en wat niet.