Literatuur

Kerkenvisies

• Handreiking Kerkenvisie: van visie naar uitvoering (2022) In deze handreiking vindt u bouwstenen die van pas kunnen komen bij het opstellen van een integrale kerkenvisie. De bouwstenen zijn opgesteld op basis van de ervaringen van gemeenten en kerkgemeenschappen die al met een kerkenvisie werken.
• Wesselink, H. E. (2018). Een sterke toren in het midden der stad: Verleden, heden en toekomst van bedreigde Nederlandse kerkgebouwen Centraal in deze studie staan Nederlandse kerkgebouwen uit de periode 1800-1970. Deel 1 en deel 2 van dit onderzoek beschrijven de kerkbouw uit de periode 1800-1970. De wordingsgeschiedenis van dit kerkenlandschap wordt toegelicht vanuit een religieus, stilistisch, bouwtechnisch en stedenbouwkundig perspectief. Vervolgens presenteert het onderzoek in deel 3 een specifiek op kerkgebouwen gericht waarderingssysteem, met specifiek op kerkgebouwen gerichte beoordelingscriteria.

Niet digitaal beschikbaar

• Bisseling, H., H. de Roest, P. Valstar (red.) (2011). Meer dan hout en steen. Handboek voor sluiting en herbestemming van kerkgebouwen. Dit boek is bedoeld voor iedereen die bij het sluiten en afstoten van een kerkgebouw betrokken is, zowel in protestantse gemeenten als in katholieke parochies.
• Heisterkamp P., en B. Linskens (2010-2012). Handboek Behoud en beheer van kerkgebouwen. Dit handboek is uitgegeven door de VBMK en biedt handvatten voor kerkbeheerders om multifunctioneel gebruik van hun kerkgebouw op te zetten of te professionaliseren.
• Jongmans, L., B. Linskens, A. de Groot (red.) (2008). Handreiking religieus erfgoed voor burgerlijke en kerkelijke gemeenten. Van kerkelijk gebruik tot herbestemming De handreiking is uitgegeven door de VNG i.s.m. de VMBK en biedt handvatten voor een weloverwogen (lokale) afweging wat aan religieus erfgoed behouden en benut zou moeten worden.
• Post, P. (2010). Voorbij het kerkgebouw. Speelruimte van een ander sacraal domein. Dit boek verkent de actuele positie van de rituele ruimte. Eerst komen in de context van een panorama van actuele rituele en religieuze dynamiek de positie van het kerkgebouw en de discussies rond herbestemming en sluiting aan de orde. Vervolgens wordt het kerkgebouw gesitueerd in een brede context van ‘andere plekken’.
• Schram, A., K. Doevendans, W. van Velzel (red.) (2007). Kansen voor kerkgebouwen - Vragen & uitdagingen bij gebruik en herbestemming. De publicatie is een bundel met uiteenlopende bijdragen van verschillende auteurs. Ingegaan wordt onder meer op de betekenis van het kerkgebouw in de protestantse gemeente waar de samenkomst belangrijker is dan het gebouw waarin dat gebeurt.
• Steensma, R., (1981). Kerken, wat doe je ermee. Het boekje bestaat uit twee delen. Het eerste deel gaat in op de historische ontwikkelingen van kerkgebouwen en kerkgebruik vanaf de middeleeuwen tot circa 1980. Het tweede deel gaat in op de vraag hoe om te gaan met overtollige kerken.

Internationaal

• Dooren, van D., Stevens A. en Scheers, J. red. (2010) Verslag Parochiekerken in Vlaanderen.
• Om een toekomstvisie uit te stippelen voor de parochiekerken, organiseerde Vlaams minister Geert Bourgeois, ondermeer bevoegd voor het Binnenlands Bestuur en het Onroerend Erfgoed, op 1 juli 2010 een besloten studiedag waarin de verschillende betrokkenen uit het veld vertegenwoordigd waren. Uit deze studiedag zijn drie werkgroepen ontstaan die gezamenlijk set van aanbevelingen hebben uitgewerkt. In totaal worden er 31 aanbevelingen gegeven, die kunnen worden samengevat tot 7 aanbevelingen.
• Kim de Wildt & Robert J.J.M. Plum. Kirchenumnutzung. In: Michael Klöcker/Udo Tworuschka (Hgg.). Handbuch der Religionen. Kirchen und andere Glaubensgemeinschaften in Deutschland und im deutschsprachigen Raum, Band 2. 60. Ergänzungslieferung. Hohenwarsleben: Westarp Science – Fachverlage (2019) , pp. 1-30

Scripties

• Wijmans, W., Kijk op Kerken - Onderzoek naar kerkenvisies (2015). Een kerkenvisie is een ideaal instrument in de aanpak van kerkenleegstand en de daarmee samenhangende herbestemmingsopgave. Een kerkenvisie helpt namelijk bij het oplossen van een van de kernvragen binnen de kerkenproblematiek: welk religieus erfgoed is belangrijk om te bewaren en waarom? Aan te vragen via kerkenvisies@cultureelerfgoed.nl.

Duurzaamheid

• Klimaatbeheersing in monumentale kerken Deze brochure zet de voor- en nadelen op een rij van veelgebruikte klimaatsystemen in monumentale kerken.
• Neilen, D., Bench heating in monumental churches: thermal performance of a prototype Eindhoven (2006) Proefschrift over het verwarmen van kerken. De auteur heeft onderzoek gedaan naar een verwarmingssysteem voor in kerken, waarbij alleen de kerkbank wordt verwarmd.

Toegankelijkheid

• Open deuren. Op weg naar een groter publieksbereik voor kerken en kloosters Deze publicatie beschrijft het project Open Kerken en Kloosters, dat werd ontwikkeld in het kader van de Agenda Toekomst Religieus Erfgoed (2014-2016). Hierin werden een aantal ambitieuze eigenaren en beheerders ondersteund om het publieksbereik van hun gebouw te verruimen.
• Een monument rolstoelvriendelijk maken Deze brochure geeft uitleg over het rolstoelvriendelijk maken van een monumentaal gebouw en waarom dit vaak gecompliceerd is en soms op grenzen stuit.

De volgende documenten zijn op aanvraag beschikbaar. Neem contact op via kerkenvisies@cultureelerfgoed.nl.

• Onderzoek naar interesse in religieus erfgoed in Nederland. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed wil het Nederlands religieus erfgoed voor een breed publiek ontsluiten. Natuurlijk voor de Nederlandse bevolking maar ook voor de miljoenen toeristen die jaarlijks ons land bezoeken. Om dit te bereiken is een strategisch marketing plan nodig. Bouwstenen voor dit strategisch marketingplan zijn een analyse van het aanbod, inzicht in de huidige bezoekers (profiel), een concurrentieanalyse en een onderzoek naar het bezoekpotentieel.
• Onderzoek naar 'Het gebruik van en behoefte aan ceremoniële gebouwen door niet-christelijke geloofsgemeenschappen, Joris Kregting, expertisecentrum Kaski, Radboud Universiteit Nijmegen.

Herbestemming

• Een toekomst voor kerken. Handreiking voor het herbestemmen van vrijkomende kerkgebouwen Deze brochure bevat onder meer de visie, uitgangspunten en toetsingcriteria van de Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed aangaande herbestemming van vrijkomende kerken.
• Een toekomst voor kerken; een handreiking voor het aanpassen van kerkgebouwen in religieus gebruik Deze brochure bevat richtlijnen voor het aanpassen van kerkgebouwen voor religieus gebruik zonder daarbij het monumentale karakter aan te tasten.
• Een toekomst voor kloosters. Handreiking voor het herbestemmen van kloostercomplexen In deze brochure zijn uitgangspunten, voorbeelden en tips op een rij gezet die helpen om de herbestemming van kloosters tot een goed einde te brengen.
• D. Stadig. Help onze kerk loopt leeg! Een kleine handleiding voor kerkbestuurders (2016) Op het symposium Plattelandskerken is door Duco Stadig 'Help, onze kerk loopt leeg! Een kleine handleiding voor kerkbestuurders' gepresenteerd. Kerken in Nederland lopen leeg, althans in grote delen van het land. Kerkbesturen vragen zich af hoe ze daarop moeten reageren. De handleiding is gericht tot zo’n kerkbestuur.
• Onderzoek herbestemming kerken en kerklocaties. Een inventarisatie vanaf 1970 Het rapport bevat een uitgebreide inventarisatie van wat er na de kerksluitingen van de laatste veertig jaar (in totaal zijn 927 kerken gevonden) met de kerkgebouwen, of - in geval van sloop en nieuwbouw - wat er met die kerklocaties gebeurd is.
• Aanbevelingen herbestemming kerken en kerklocaties aan lokale overheden en kerkelijke bestuurders De zes aanbevelingen in deze publicatie zijn tot stand gekomen tijdens een intensief onderzoekstraject naar de praktijk van herbestemming van kerkgebouwen in de afgelopen 38 jaar. Dit document is een onderdeel van het 'Onderzoek herbestemming kerken en kerklocaties. Een inventarisatie vanaf 1970'.
• Handreiking roerend religieus erfgoed. Praktisch hulpmiddel bij het waarderen en herbestemmen van religieuze voorwerpen De handreiking bestaat uit twee delen. Het eerste deel is een stappenplan waarmee de culturele waarde van religieuze voorwerpen kan worden bepaald. Het tweede deel is een Waarderingskader roerend religieus erfgoed. Hierin staan criteria waarmee de actuele en (cultuur)historische betekenis van voorwerpen is te toetsen en te beschrijven.
• Kerk zonder geloof Reader bij de workshop 'Kerk zonder geloof: anders samenwerken rondom lege kerken', gehouden op 4 november 2011 tijdens de Internationale Biënnale Leegstand en Herbestemming.
• Parade van plattelandskerken Deze publicatie toont vijfentwintig inspirerende voorbeelden voor het in stand houden van kerken in plattelandsgebieden.
• Megens, M. Kerkgebouw in verandering: De inzet van rituelen bij kerkgebouwen in transitie Dit artikel beschrijft het onderzoek naar de inzet van rituelen bij vijf herbestemde kerkgebouwen, duidt de transformatie waarmee kerken nu te maken hebben en sluit af met aanbevelingen. Het is op aanvraag beschikbaar via kerkenvisies@cultureelerfgoed.nl

Niet digitaal beschikbaar

• Bogie, M., Nelissen, N., Smits, J., & Voorzee, J. (1999). Herbestemming van grote monumenten: een uitdaging.
• Dullemond, C. (red.), (1997). Niet onder stoelen of banken. Over een ander gebruik van kerkgebouwen. Dit boekje bevat adviezen over het op meer wijzen gebruiken van kerkgebouwen naast de eredienst. Pollmann, T., (1995). Herbestemming van Kerken - Een ontnuchterend relaas.
• Pollmann geeft zeventien praktijkvoorbeelden van herbestemde kerken uit diverse perioden en met verschillende functies en stelt de vraag of de herbestemming succesvol is of niet. Ze noemt het resultaat van haar onderzoek ontnuchterend.

Internationaal

• Beste, J. (2014). Kirchen geben Raum. Empfehlungen zur Neunutzung von Kirchengebäuden. Duits onderzoek over kerken die her te bestemmen zijn in Nordrhein Westfalen.
• Coomans, T., Bocxlaer, S. van, Vermandel, V., & Weyns, E. (2014). Kerkgebouwen in Brussel: Een rijk erfgoed met alternatieve gebruiksmogelijkheden.
• Studie in opdracht van de Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest naar alternatieve gebruikersmogelijkheden van kerkgebouwen in het Brussels Gewest. Fisch, R. (2008). Umnutzung von Kirchengebäuden in Deutschland: Eine kritische Bestandsaufnahme.
• Meys, O. & Gropp, B. (2010) Kirchen im Wandel – Veränderte Nutzung denkmalgeschützter Kirchen. Teil 1
• Meys, O. & Gropp, B. (2010) Kirchen im Wandel – Veränderte Nutzung denkmalgeschützter Kirchen. Teil 2
• Ministerium für Bauen und Verkehr des Landes Nordrhein-Westfalen (2010). Modellvorhaben Kirchenumnutzungen. Ideen - Konzetpe - Verfahren. Sechzehn Beispiele aus Nordrhein-Westfalen
• Tack. (2009). In ander licht. Herbestemming van religieus erfgoed Deze Belgische publicatie geeft 28 voorbeelden van verschillende herbestemmingen weer in Vlaanderen en kwam tot stand door de samenwerking van verschillende werknemers van de Vlaamse overheid. Het is een vervolg op een tweedaagse studiedag die in 2008 werd georganiseerd.
• WTA Nederland/Vlaanderen (2007). Herbestemming van religieus erfgoedDe Wetenschappelijk-technische groep voor aanbevelingen inzake bouwrenovatie en monumentenzorg Nederland en Vlaanderen heeft op 9 november 2007 een studiedag georganiseerd in Maastricht. De presentaties van die dag zijn uitgeschreven in artikelvorm en verzameld in een publicatie. Scripties
• Beekman, S., Een bordeel in de kerk? Een onderzoek naar de verschillende waarden die actoren in het erfgoedveld toeschrijven aan kerkgebouwen en de conflicten die daardoor kunnen ontstaan (2014) Rond kerkgebouwen zijn verschillende betrokkenen actief die het gebouw elk op hun eigen manier kunnen waarderen. Actoren kunnen met elkaar in conflict komen doordat zij verschillende waarden aan het kerkgebouw toeschrijven. De hoofdvraag van deze scriptie is: Hoe wordt er door actoren in en om het erfgoedveld omgegaan met de verschillende waarden die religieus cultureel erfgoed voortbrengt, in het bijzonder bij herbestemd erfgoed?
• Bollinger, B. en W. Stevens, Herbestemming van wederopbouwkerken (2009). Deze afstudeerscriptie is een product van een tweetal onderzoeken. Er is gestart met een onderzoek bij de RCE (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) naar de achtergronden van wederopbouwkerken. Ook zijn hiervoor een twaalftal herbestemde kerken bezocht. Vervolgens is bij architectenbureau 1meter98 een tweetal alternatieven ontwikkeld voor een leegstaande en met de sloop bedreigde wederopbouwkerk, de Christus Koningkerk in Heerlen.
• Herfs, T, Succesvol herbestemmen - Kerkgebouwen in transitie (2015). Een succesvolle herbestemming is vaak te danken aan een persoon of groep die zich enthousiast en vol energie inzet voor een nieuwe functie van het kerkgebouw. Dit is een van de conclusies in het onderzoek ‘Succesvol herbestemmen – kerkgebouwen in transitie’ dat Tamar Herfs in het kader van haar masterstudie Kunstbeleid en -Management (Universiteit Utrecht) verrichtte vanuit de Agenda Toekomst Religieus Erfgoed.
• Kieviet, V. de, Het licht in de kerk. Essay over daglichttoetreding bij herbestemming van kerken (2008). Dit essay bestaat uit twee hoofdgedeelten. In het eerste deel worden de mogelijke oplossingen voor daglichttoetreding gegeven. Hierbij zijn de belangrijkste kenmerken omschreven en is aangegeven met welke kwesties rekening moet worden gehouden. In het tweede gedeelte van dit essay wordt een overzicht gegeven van de verschillende soorten kerken en stijlen die in Nederland zijn gebruikt. Er wordt een aanbeveling gedaan van de beste bijpassende oplossingen voor daglichttoetreding voor de verschillende soorten kerken en de effecten die het heeft op de architectonische en historische waarden van deze kerkgebouwen.
• Vaart, M. van de. (2019). Afstudeeronderzoek Jan des Bouvrie academie. In dit project zijn twee verschillende actuele onderwerpen samengevoegd. Aan de ene kant de gebruikers, jongvolwassenen die steeds vaker kampen met mentale problemen en aan de andere kant de groeiende leegstand van kerken. Deze twee verschillende werelden komen samen in dit project. Er is aandacht besteed aan de gebruikers, hun wensen en eisen. Evenals aan het gebouw, een rijksmonument. De tijd heeft ze samen gebracht.
• Pessiemier, T. de. (2010) Herbestemming van Gentse kerken. De architectuur en inplanting van het religieus erfgoed. Belgische scriptie over de herbestemmingen van Gentse kerken.
• Roeterdink, N. De domo dei ad habitationis - van godshuis tot woonbestemming (2002) In deze scriptie wordt onderzocht in hoeverre kerkelijke elementen terugkomen in kerken die herbestemd zijn tot woningen.
• Schrieken, B.J., Geloof in transformatie. Een keuze- en haalbaarheidsmodel voor de functie na transformatie van kerken uit de wederopbouw (2000) In dit afstudeeronderzoek is een stappenplan ontwikkeld voor het herbestemmen van kerkgebouwen. Daarnaast zijn modellen ontwikkeld om de cultuurhistorische waarde voor en na transformatie vast te stellen, een model voor de functiekeuze en een financieel haalbaarheidsmodel.
• Staak, M. van der, Een procesanalyse van de herbestemming van katholieke kerken (2013). Deze studie beoogt inzicht te verschaffen in de factoren die het succes van het herbestemmingsproces van katholieke kerken beinvloed en op welke manier dit gebeurd.
• Vroomen, Y.G.J., Herbestemming van kerken naar urnenkerken in Duitsland. Hoe de dood conceptueel, architectonisch en liturgisch vorm krijgt (2010) Onderzoek naar de herbestemming van kerken naar urnenkerken in Duitsland. De scriptie gaat in op de recente ontwikkeling van urnenbijzetting in Duitse kerken.
• Wesselink, H., Hemelse lust of torenhoge last. Kansen en problemen bij hergebruik van kerkgebouwen uit de periode 1850-1940 (2008) In deze scriptie worden vier kerkgebouwen uit de periode 1850 - 1940 behandeld, die een andere functie hebben gekregen waardoor de monumentale waarden in stand zijn gehouden. Daarnaast worden er aanbevelingen gegeven voor een op te stellen kerkenbeleid voor gebouwen uit de periode 1850-1940.
• Wijnekus, J., Herbestemming van Brabantse kloostercomplexen: Ideëel gekkenwerk of kwestie van samenwerken? (2009) Deze scriptie onderzoekt de mogelijkheden van herbestemming aan de hand van een verkenning van de actoren en het schetsen van hun machtposities, relaties en belangen. De hoofdvraag van deze masterscriptie is in hoeverre de provincie Noord-Brabant een regisserende rol kan spelen bij de herbestemming van Brabantse kloosters.

Overige literatuur

• Geloof in de toekomst. Strategisch plan voor het religieus erfgoed Net als de Rooms-Katholieke Kerk en de Protestantse Kerk Nederland bepleiten de samenstellers van het rapport meer financiële steun van de overheid. Niet alleen voor kerkgebouwen, ook voor talloze religieuze objecten is de toekomst ongewis.
• Projectbureau Belvedere - 'Er gaat meer kapot dan je lief is, als de kerk verdwijnt'. Uitgave Belvedere nieuws die in het teken staat van religieus erfgoed, in verband met het jaar van het religieus erfgoed in 2008.
• Werven en verbinden: Krimp en erfgoed in Europa Deze publicatie laat Europese voorbeelden zien van erfgoed in krimpgebieden en belicht de manieren waarop met krimpproblematiek kan worden omgegaan.
• Erfgoed als krachtvoer; Tips voor een nieuwe toekomst voor dorpen, steden en regio’s Erfgoed is een troef om nieuw leven in te blazen in een krimpregio. Deze publicatie laat door middel van vier strategieën zien hoe dat in zijn werk gaat.
• M. van Zanten, Religieus Erfgoed uit kerken en kloosters in de Lage Landen, Geïllustreerd lexicon van Nederlandse en Vlaame termen, Zutphen 2008
• Glas in lood in Nederland : 1817-1968 / hoofdred. Carine Hoogveld ; eindred. Ellinoor Bergvelt en Frans van Burkom. ’s-Gravenhage, 1989. Een naslagwerk over het Nederlandse glas in lood in de 19e en 20e eeuw.

Religieus erfgoed

Klinkend erfgoed

• Klinkende Monumenten: Beleidsnota advies- en instandhoudingspraktijk monumentale orgels Deze nota gaat in op het orgelbeleid zoals dat in de dertig jaar voor verschijning van de publicatie gestalte heeft gekregen.
• Inventarisatie Klinkend Erfgoed Paramaribo In Paramaribo is een uitgebreide collectie te vinden aan orgels, carillons, klokken en uurwerken. Dit rapport bevat een inventarisatie.
• Historische orgels in Nederland Deze brochure gaat in op de geschiedenis en werking van het orgel en geeft advies over uitgangspunten bij onderhoud, restauratie en beheer van historische orgels.
• Luidklokken en beiaarden; aanbevelingen en tips inzake bescherming, onderhoud en restauratie In deze Gids Techniek zijn uitgangspunten op een rij gezet voor het onderhoud en de restauratie van luidklokken en beiaarden.
• Kerkorgels en binnenklimaat In deze brochure leest u hoe schade aan monumentale kerkorgels als gevolg van een ongunstig binnenklimaat kan ontstaan, wat de symptomen zijn, hoe u eventuele schade kunt vaststellen én hoe u die kunt voorkomen en/of herstellen.

Kerkinterieuren

• Monumentale kerkelijke schilderkunst (1890-1980) Deze brochure laat zien hoe de muurschilderkunst uit het interbellum in kerken geherwaardeerd kan worden.
• Kerkinterieurs in Nederland Dit boek belicht 100 uitzonderlijke Nederlandse kerkinterieurs. Van middeleeuwse protestantse kerken tot strakke betonnen wederopbouwkerken.
• Hubar, B., (2013). Genade van de steiger; monumentale kerkelijke schilderkunst in het interbellum. Dit boek is het resultaat van een eerste studie naar monumentale kerkelijke schilderkunst tijdens het Interbellum.
• Regnerus Steensma, Protestantse kerken hun pracht en kracht, Bornmeer 2013. In dit boek ontrafelt kerkenkenner dr. Regnerus Steensma de historische betekenis van protestantse kerken in Nederland. Anders dan veelal gedacht, is hun inrichting bepaald niet sober. In het boek wordt niet alleen aandacht besteed aan de historische betekenis van protestantse kerkinterieuren, maar ook aan monumentenzorg en modern kerkbeheer.
• Publicaties religieuze interieurs De publicaties geven inzicht in de stand van zaken rondom verschillende soorten interieurs. Is iets uniek en dus zeer waardevol? Dan moeten we ons er met elkaar hard voor maken om het te behouden. Deze publicaties helpen kerkelijke eigenaars, overheden en erfgoedprofessionals om samen de juiste keuzes over behoud voor de toekomst te maken.

Architectuur

• Stenvert, R. (2013). Kerkkappen in Nederland 1800-1970 In dit boek wordt vanuit een brede cultuurhistorische context de ontwikkeling van kerkkappen beschreven, van de traditionele gestapelde houtconstructies tot modernere bouwvormen.
• Post, P. (1997). Een ander huis: kerkarchitectuur na 2000

RCE-publicaties en bestanden

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft verschillende publicaties uitgebracht over religieus erfgoed.

Bijvoorbeeld de publicatie 'Post 65 gebedshuizen - Kerken, moskeeën, synagogen en tempels in Nederland 1966 - 2019'